ربا ممنوع است

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

جلسه پنجاه و هفتم

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ﴿۱۳۰﴾ - سوره مبارکه آل عمران

ترجمه: اى کسانى که ایمان آورده‏اید ربا را [با سود] چندین برابر مخورید و از خدا پروا کنید باشد که رستگار شوید.

سلام علیکم

معانی لغات:

یَا أَیُّهَا: ای

الَّذِینَ: کسانی(که)

آمَنُواْ: ایمان آورده اید

لاَ تَأْکُلُواْ: نخورید

الرِّبَا: ربا(را)

أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً: چند برابر

وَاتَّقُواْ: و بترسید

اللّهَ: (از) خدا

لَعَلَّکُمْ: باشد که

تُفْلِحُونَ: رستگار شوید

- تعریف کلی ربا: ربا اصطلاحی است در شریعت اسلامی به معنی گرفتن یک مال در عوض پرداخت مالی از همان جنس، بطوریکه میزان یکی زیادتر از دیگری باشد. گرفتن ربا در فقه اسلامی به شدت نهی شده، بطوریکه گناه یک درهم ربا را بیشتر از هفتاد بار زنای با محارم دانسته‌ اند. (شرح لمعه، ۱۹۸؛ مختصر النافع، ۲۱۱)

-ربا در قرآن به معنی افزایش و زیاد شدن آمده است.

مانند: یَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ ...﴿۲۷۶﴾ - سوره مبارکه البقره

(خداوند، ربا را نابود می‌ کند و صدقات را افزایش می‌ دهد)

و در تجارت به افزایش وام، یعنی سود یا بهره گویند. 

کسانی که ربا می‌ خورند [در میان مردم برای امور زندگی خود] به پای نمی‌ خیزند، مگر مانند به پای خاستن کسی که شیطان او را با تماس خود آشفته حال کرده [و تعادل روانی و عقلی‌ اش را مختل ساخته] این بدان سبب است که آنان گفتند: خرید و فروش هم مانند رباست. در حالی که خدا خرید و فروش را حلال، و ربا را حرام کرده است. پس هر که از سوی پروردگارش پندی به او رسد و [از کار زشت خود] بازایستد، سودهایی که [پیش از تحریم آن] به دست آورده، مال خود اوست، و کارش [از جهت آثار گناه و کیفر آخرتی] با خداست؛ و کسانی که [به عمل زشت خود] بازگردند [و نهی خدا را احترام نکنند] اهل آتش‌اند، و در آن جاودانه‌اند. /275 خدا ربا را نابود می‌کند، و صدقات را فزونی می‌دهد؛ و خدا هیچ ناسپاس بزه‌کاری را دوست ندارد. /276بقره

-حکم ربا در روایات:

در روایات نیز ربا در ردیف بزرگ‌ترین گناهان کبیره شمرده شده است.(وسائل شیعه، جلد18، ص117-124)

حرمت ربا ضروری دین است؛ از این رو، انکار حرمت آن موجب ارتداد است.(تذکره الفقهاء، ج10، ص133)

در حرمت ربا فرقی بین گرفتن و دادن آن نیست؛ چنان که نوشتن قرارداد معامله ربوی و گواهی دادن بر آن نیز حرام است.(تکمله العروه، ج1، ص3)

-این آیه همراه با هشت آیه‏ى بعد، در میان آیات جنگ اُحد قرار گرفته است. شاید این امر به این جهت باشد که مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یک نظام دفاعى مؤثّر است و این آیات محتوى یک سلسله برنامه هاى اقتصادى، اجتماعى و تربیتى است. جامعه ‏اى که افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در کارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولى جامعه‏ى پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتکاب گناه، یقیناً شکست خواهد خورد. 

این طرز بیان ممکن است براى بعضى مایه تعجب گردد، ولى با توجه به یک اصل اساسى حقیقت امر روشن مى شود، و آن اینکه :

قرآن یک کتاب کلاسیک نیست که داراى فصول و ابوابى باشد و نظام تالیفى خاصى در میان ابواب و فصول آن در نظر گرفته شده باشد، بلکه قرآن کتابى است که در مدت بیست و سه سال (نجوما) (تدریجا) طبق نیازمندیهاى گوناگون تربیتى در زمانها و اماکن مختلف نازل شده: یک روز داستان احد پیش مى آمد و برنامه هاى مختلف جنگى در ضمن آیات متعدد اعلام مى گشت، روز دیگر احساس نیاز به یک مساءله اقتصادى همچون ربا یا یک مساءله حقوقى مانند احکام ازدواج، یا یک مساءله تربیتى و اخلاقى مانند توبه، مى شد و آیات متعددى طبق آن نازل مى گشت .

از این سخن چنین نتیجه گرفته مى شود که ممکن است در بسیارى از موارد پیوند خاصى در میان آیات قبل و بعد نبوده باشد، و نباید مانند بعضى از مفسران دراین گونه موارد اصرارى در یافتن رابطه در میان آنها داشت، نباید خود را به زحمت بیاندازیم و در میان قضایائى که خداوند اتصال و ارتباطى نخواسته با تکلف وجه ارتباطى درست کنیم، زیرا این کار با روح قرآن و چگونگى نزول آن در حوادث مختلف و طبق نیازمندیهاى گوناگون در شرایط و ظروف جداگانه، سازش ندارد.

البته تمام سوره ها و آیات قرآن از یک نظر به هم مربوطند و آن اینکه همگى یک برنامه انسان سازى و تربیتى را در یک سطح عالى تعقیب مى کنند و براى ساختن یک جامعه آباد، آگاه، امن و امان و پیشرفته از نظر مادى و معنوى نازل شده اند.

بنابراین اگر آیات نهگانه فوق رابطه خاصى با آیات قبل و بعد ندارد به همین دلیل است.

-ایمان، زیر بناى عمل به دستورات است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا» به کسانی که ایمان آورده اند دستور داده شده است.

-قبل از تحریم ربا، نمونه‏ هاى زشت وبرجسته آن تحریم شد. «أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً»

-رعایت تقوى در مسائل اقتصادى بشدّت لازم است. «لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا ... وَاتَّقُواْ اللّهَ»

-رستگارى با رباخوارى بدست نمى‏آید، بلکه با تقوا حاصل مى‏شود. «لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا ... لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» اگر دوست دارید که رستگار شوید باید تقوای الهی داشته باشید و رباخواری با تقوا سازگاری ندارد.

 - رباخوار، نه در دنیا رستگار است، (به خاطر تشدید اختلافات طبقاتى که منجر به تفرقه و کینه‏ى محرومان و انفجار آنها مى‏شود) و نه در آخرت. (به خاطر گرفتارى به قهر خداوند). «لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا ... لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»

-می دانیم که روش قرآن در مبارزه با انحرافات ریشه دار اجتماعى این است که تدریجا زمینه سازى مى کند، و افکار عموم را تدریجا به مفاسد آنها آشنا مى سازد، و آنگاه که آمادگى براى پذیرفتن تحریم نهائى حاصل شد قانون را به صورت صریح اعلام مى کند (مخصوصا در مواردى که آلودگى به گناه زیاد و وسیع باشد).

و نیز مى دانیم: عرب، در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به رباخوارى داشت و مخصوصا محیط مکه محیط رباخواران بود، و سرچشمه بسیارى از بدبختیهاى اجتماعى آنها نیز همین کار زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه کن ساختن رباخوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است :

1 - در سوره روم نخست درباره (ربا) به یک پند اخلاقى قناعت شده آنجا که مى فرماید:

وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴿۳۹﴾

آنچه به عنوان ربا مى پردازید تا در اموال مردم فزونى یابد، نزد خدا فزونى نخواهد یافت، و آنچه را به عنوان زکات مى پردازید و تنها رضاى خدا را مى طلبد (مایه برکت است و) کسانى که چنین کنند داراى پاداش مضاعفند.

و بدین طریق اعلام مى کند که تنها از دیدگاه افراد کوته بین است که ثروت رباخواران از راه سود گرفتن افزایش مى یابد، اما در پیشگاه خدا چیزى بر آنها افزوده نمى شود بلکه زکات و انفاق در راه خدا است که ثروتها را افزایش مى دهد.

2 - در سوره نساء ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت رباخوارى آنها اشاره کرده و مى فرماید:

وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا﴿۱۶۱﴾

و [به سبب] رباگرفتنشان با آنکه از آن نهى شده بودند و به ناروا مال مردم خوردنشان و ما براى کافران آنان عذابى دردناک آماده کرده‏ایم. 

3 -در سوره بقره آیات 275 تا 279 هر گونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است .

4 -و بالاخره در آیه مورد بحث چنانکه ضمن تفسیر آن آمده است، حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده ، اما تنها به یک نوع از انواع ربا و نوع شدید و فاحش آن اشاره شده است .

-در این آیه اشاره به تحریم رباى فاحش شده و با تعبیر "أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً" بیان گردیده است. منظور از رباى فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله ، سود به اضافه سرمایه، سرمایه جدیدى را تشکیل دهد، و به این ترتیب در مدت کمى از راه تراکم سود مجموع بدهى بدهکار به چندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به کلى از زندگى ساقط گردد.

بطورى که از روایات و تواریخ استفاده مى شود در زمان جاهلیت معمول بود که اگر بدهکار در راس مدت نمى توانست بدهى خود را بپردازد از طلبکار تقاضا مى کرد که مجموع سود و اصل بدهى را به شکل سرمایه جدیدى به او قرض بدهد و سود آن را بگیرد! در عصر ما نیز در میان رباخواران این رباخوارى بسیار ظالمانه فراوان است .

-می فرماید: "و اتقوا النار التى اعدت للکافرین": و از آتشى بپرهیزید که در انتظار کافران آماده شده است

از تعبیر "کافران" استفاده مى شود چرا که اصولا رباخوارى با روح ایمان سازگار نیست و رباخواران از آتشى که در انتظار کافران است سهمى دارند!

و نیز استفاده مى شود که آتش دوزخ اصولا براى کافران آماده شده و گناهکاران و عاصیان به همان مقدار که شباهت و هماهنگى با کافران دارند سهمى از آن خواهند داشت .

-یکى از شیوه‏هاى تعلیماتى قرآن مجید: پس مثل کتاب خداى تعالى مثل معلمى است که کلیات علمى را در کوتاه‏ترین بیان و کمترین لفظ به شاگردانش بیان مى‏کند، و دستور مى‏دهد که به آن عمل کنند (و در تخته سیاه و یا دفتر تکالیف خود ننویسد)، آن گاه نوشته آنان را تجزیه و تحلیل مى‏کند و به اجزاى اولیه بر مى‏گرداند، زمانى که صحیح آن را از فاسدش جدا نمود به شاگردان مى‏گوید: این جزء را درست پاسخ داده‏اى و این جزء را درست پاسخ نداده‏اى، فلان جزءش فاسد و فلان جزءش صحیح است، و آن گاه او را نصیحت مى‏کند تا بار دیگر آن خطاها را تکرار نکند، و در برابر اجزایى که درست انجام داده آفرین مى‏گوید، و تشویق مى‏کند، و با وعده و سپاسگزارى خود، دل گرمش مى‏سازد و مجددا دستور مى‏دهد تا بار دیگر آن تکلیف را انجام دهد، و این روش را هم چنان ادامه مى‏دهد تا شاگرد در فن خود کامل گشته، زحماتش به نتیجه برسد.

و اگر کسى در حقایق قرآنى دقت و تدبر کند، در همان اولین برخوردش این معنایى را که ما خاطر نشان ساختیم درک مى‏کند، و مى‏بیند که مثلا خداى سبحان در اولین بار که مى‏خواهد مساله جهاد را تشریع کند کلیاتى از جهاد را بیان نموده مى‏فرماید:

عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ...﴿۲۱۶﴾ - سوره مبارکه البقره

و در این آیات مؤمنین را به جهاد امر نموده، مى‏فهماند که این عمل بر آنان واجب شده.

 آن گاه داستان جنگ بدر را به عنوان اولین مشقى که شاگرد نوشته تحویل مى‏گیرد، و عیب‏هاى آن را گوش زد نموده مشقى دیگر به نام جنگ احد به او مى‏دهد، باز عیب‏هاى آن را مى‏گیرد، و هم چنان ادامه مى‏دهد تا امت مسلمان در انجام این تکلیف، بى عیب و ماهر شود، و یا مى‏بیند خداى تعالى سرگذشت انبیاى گذشته، و امت‏هاى آنان را درس مى‏دهد، نقاط ضعف و خطا و انحراف آنها را بیان مى‏کند، و حق مطلب و آنچه که صحیح است معین نموده از امت اسلام مى‏خواهد تا آن طور عمل کنند، و آن سرگذشت غلط گیرى شده را دستور العمل خود قرار دهند. 

-قرآن کریم از "گرفتن" هر مالى تعبیر به "خوردن" آن مى‏کند، از آن جمله در آیه مورد بحث گرفتن ربا را تعبیر به خوردن آن نموده، و کلمه "أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً" اشاره است به وضعى که غالب رباخواران دارند، چون اصولا وضع ربا و طبیعت آن این است که مال ربا دهنده را نابود کرده، ضمیمه مال رباخوار مى‏کند، و آن را چندین برابر مى‏سازد.

و در آیه بعد "وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ﴿۱۳۱﴾" اشاره‏اى است به اینکه ربا خوار کافر است، هم چنان که در سوره بقره در آیات مربوط به ربا نیز این اشاره را آورده و فرموده: "... وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ﴿۲۷۶﴾"

-به موجب مقررات فقهی در برخی موارد ربا حرام نیست، هرچند ممکن است مکروه باشد^: 

الف) ربای بین زن و شوهر  

ب) ربای بین پدر و فرزند  

ج) ربای بین مسلمان و کافر حربی: به شرطی که مسلمان ربا را دریافت کند.  

-ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی ایران ربا را جرم و برای آن مجازات در نظر گرفته است: «مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطهٔ بین آنها علاوه بر ردِ اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند.»

تکلیف امروز دوستای عزیزم:

حفظ آیه به همراه ترجمه و کاربرد