تفخیم و ترقیق "راء"

احکام تفخیم و ترقیق "راء":

چناچه گفته شد حروف استعلاء ( ص ، ض ، ط ، ظ ، غ ، ق ، خ ) پرحجم ( تفخیم ) و مابقی حروف کم حجم ( ترقیق) ادا می شوند.

در هنگام "تفخیم"، دهان عمودی باز می گردد و حرف به صورت پرحجم ( باد در قپقپه انداختن ) ادا می شود ولی در هنگام "ترقیق"، دهان افقی باز شده و حرف کم حجم اداء می گردد. 

نازک اداء کردن حرف را « ترقیق » و عکس آن یعنی درشت اداء نمودن را « تفخیم » گویند و این قاعده منحصراً در حروف « ل ، ر » می باشد.

برای فراگیری سریع تر این درس به راهنمایی های اولیه ی زیر دقت کنید:

١)اصولاً اگر حرف "راء" حرکت داشته باشد در موقع خواندن آن فقط به حرکت خودِ "راء" دقت می کنیم و دیگر نیازی به این نیست که به حروف قبل و بعدش دقت کنیم. 

اما اگر حرف "راء" ساکن بود ، آن وقت برای تشخیص اینکه "راء" تفخیم می شود و یا ترقیق ، به حروف قبل و یا بعدِ آن نگاه می کنیم.

٢)"فتحه" و "ضمه" در اکثر موارد باعث تفخیم و "کسره" باعث ترقیق است جز در مواردی که عاملی بر آنها چیره شود.

احکام تفخیم حرف «راء»: 

حرف "راء" اگر شرایطی که در زیر گفته می شود، را داشته باشد، تفخیم می گردد یعنی دهان به صورت عمودی باز شده و حجیم اداء می گردد:

١)  "راء" مفتوح و یا مضموم باشد.

مانند :

مفتوح: رَسُولٌ ، فِرَاراً ، رَحْمٰن ، نُرَدُّ ، رَبِّ ، ذوُمِرَّةٍ ، رٰازِقٌ ، اَلرُّوح مضموم: رُقُودٌ ، خَبِیرٌ ، غُرُوراً ، غَفوُرٌ ، رُحَمٰآءُ ، هٰارُونَ ، سُرُرٍ

٢) "راء" ساکنه ای که ماقبل مفتوح و یا مضموم باشد. 

مانند: 

ماقبل مفتوح: اَرْبٰی ، اَلقَمَرْ ، یَرْضٰی ، مَرْیَمَ 

ماقبل مضموم: قُرْبٰی ، اَلزُّبُرْ ، اَلْقُرْآن ، اَلْفُرْقٰانَ ، اُرْسِلَ ، دُسُرْ

٣) "راء" ساکنه ای که ماقبل ساکن و ماقبل آن مفتوح و یا مضموم باشد. بدیهی است که این حالت که دو ساکن در کنار هم باشند تنها زمانی اتفاق می افتد که وقف انجام بدهیم.

مانند : 

ماقبل ساکن و ماقبل آن مفتوح: وَالْفَجْرْ ، وَالْوَتْرْ ، عَشْرْ ، وَالْعَصْرْ

ماقبل ساکن و ماقبل آن مضموم: خُسْرْ ، بِکُمُ الیُسْرْ ، بِکُمُ العُسْرْ

٤) "راء" ساکنه ای که ماقبلِ آن "الف مدی"و  یا "واو مدی" باشد.  بدیهی است که این حالت هم تنها زمانی اتفاق می افتد که وقف انجام بدهیم.

مانند: 

ماقبلِ آن "الف مدی": نٰارْ ، اَلْقَرٰارْ ، مِعْشٰارْ ، مَعَ الْاَبْرٰارْ

ماقبل آن "واو مدی": نُوُرْ ، اَلْغُرُورْ ، طوُرْ ، مَسْطوُرْ

٥) "راء" ساکنه ای که ماقبل آن "همزه وصل (الف وصل)" باشد. مانند: 

رَبِّ ارْجِعُونِ ، ارْجِعُونِ ، اِنِ ارْتَبْتُم ، لِمَنِ ارْتَضٰی ، اِرْحِمْ

٦) "راء" ساکنه ای که مابعد آن "حرف استعلاء" بیاید. (بشرطی که در یک کلمه باشند) . 

مانند: فِرْقَةٍ ، اِرْصٰادًا ، قِرْطٰاسٍ ، لَبِرْمِرْصٰاد

احکام ترقیق حرف «راء» :

حرف راء در موارد زیر، ترقیق (کاملاً نازک) و دهان شکل افقی به خود می گیرد:

١) "راء" مکسور باشد.

مانند: رِجٰالٌ ، اَرِنَا ، وَاسْتَغْفِرِ اللهَ ، اَخْرِجْنَا ، یَوْمَ الْاٰخِرِ ، حُرِّمَتْ ، قَریبًا ، تُریحُونَ 

٢) "راء" ساکنه ای که ماقبل مکسور باشد.

مانند : اُولِی الْاِرْبَةِ ، یَوْمٌ عَسِرْ ، یَغْفِرْ لَکُمْ ، فِرْعَوْنَ ، مِرْیَةٍ ، مُنْتَشِرْ

٣) "راء" ساکنه ای که ماقبل ساکن و ماقبل آن مکسور باشد.

مانند: اَهْلَ الذِّکْرْ ، مِنَ السِّحْرْ ، فِی سِدْرْ

٤) "راء" ساکنه ای که ماقبل آن "یاء مدی" باشد.

مانند: قَدیرْ ، یَسیرْ ، خَبیرْ ، بَصیرْ ، بَشیرْ ، نَذیرْ

٥) "راء" ساکنه ای که ماقبل آن "یاء ساکنه" باشد.حتی اگر قبل از "یاء ساکنه" مفتوح باشد ولی "یاء ساکنه" ترقیق کنمده است. 

مانند: اِلَی الْخَیْرْ ، فیهَا السَّیْرْ ، غَیْرْ ، اَلطَّیْرْ ، بِالْخَیْرْ

چند نکته مهم: 

۱) در چند کلمه ی زیر ، حرف "راء" ساکنه به هر دو وجه تفخیم و ترقیق خوانده شده است: 

الف) فِرقٍ (آیه ٦٣ سوره شعراء )

علت تفخیم ، این است که حرف مستعلیه «ق» پس از راء ساکنه آمده است.

علت ترقیق ، این است که راء ساکنه بین دو کسره واقع شده است و لذا ترقیق آن برای دستگاه  تکلم راحت تر است.

ب) اَلْقِطْرْ (آیه ١٢ سوره سبأ ) در صورت وقف.

علت تفخیم ، تبعیت از حرف استعلاء قبل از راء ساکنه است.

علت ترقیق نیز حکم سوم ترقیق است.

ج) اَسِرْ – نُذُرْ (سوره قمر) – یَسْرْ(آیه ٤ سوره فجر ) در صورت وقف.

وجه تفخیم براساس حکم سوم تفخیم است.

علت ترقیق اشاره به اصل این کلمات است که «اَسْرٰی ، نُذُری ، یَسْری» بوده است.

۲) حرف "راء" در «مَجریٰهٰا» (آیه ٤١ سوره هود علیه السلام) ترقیق می گردد. چرا که الف مدی پس از آن "امالة کبری" می شود.

٣) در کلماتی مانند : ذُو مِرَّةٍ – وَلَیسَ البِرُّ – فِی البَرِّ ... بعضی از قاریان راء مشدد را نیمه تفخیم و نیمه ترقیق می خوانند! 

مثلاً در "مِرَّةٍ " ابتدا کمی ترقیق و سپس تفخیم می کنند و یا در "البَرِّ "کمی تفخیم  و سپس ترقیق می کنند. و در توجیه آن می گویند: «راء مشدد از دو راء تشکیل شده است و باید در هر یک به قاعده خودش عمل شود»

این برداشت غلط است و حرف «ر» در این کلمات ، یک حرف محسوب شده و مطابق قاعده ی راء متحرکه تلفظ می شود.