تلفظ حرف "ضاد"

این حرف از تماس بخش اعظم کناره ی زبان (در طرف چپ یا راست) با دندانهای «اضراس» بالا در همان طرف، همراه با ارتعاش تارهای صوتی ایجاد می شود. گویند خروج آن از کناره ی چپ زبان آسان تر است. تلفظ حرف «ض» با صدای درشت و پر حجم (تفخیم) همراه است. این حرف از لحاظ نحوه ی اداء از مشکل ترین حروف زبان عرب است. به گفته ی منابع تجوید و آوا شناسی عرب، در هیچ زبانی بکار نمی رود و لذا زبان عرب را «لسانِ ضاد» گویند. امروزه در تلاوت اکثر قریب به اتفاق اساتید، حرف «ض» به صورت انسدادی پر حجم مانند دال پر حجم یا دال مُفَخَّم اداء می شود. حال آنکه اهل اداء، این حرف را بلاشک دارای «رخوت» می دانند. یعنی ممتد و کشیده تلفظ می گردد. ضاد را به صورت «دال مفخّم»(یعنی دال پر حجم و درشت) اما با نرمی و بدون شدّت زیاد، تلفظ می کنیم. به عبارت دیگر: تمامی کناره ی زبان را با دندان های بالا مماس کرده و در حالی که اراده ی «دال مفخّم» می کنیم، با کندی و بدون انفجار ناگهانی، کناره ی زبان را از دندان ها جدا می کنیم. اگر این کار به درستی انجام شود، ضاد اصیل اداء خواهد شد. به هر حال در بحث «ض» مهم تر از هر چیز این است که «ض» مانند «ظ» تلفظ نشود.  به خاطر نزدیکی مخرجی حرف "ضاد" و "ظاء"، غالباً تمیز بین آن دو، مشکل به نظر می‌رسد که در این رابطه به تذکرات زیر دقت فرمایید:   ۱- تفخیم در "ظاء" کامل‌تر از "ضاد" می‌باشد و نیز در هنگام ادای "ظ" دهان تقریباً بسته می‌شود ولی موقع تلفظ "ض" دهان مقداری باز می‌باشد.  ۲- هنگام تلفظ "ضاد" به خاطر خصوصیت مخرجی آن، انحراف دهان از بیرون مشهود است ولی در "ظاء" اینطور نیست.   ۳- به خاطر صفت استطاله "ضاد" حرف مزبور در مکان مخرجی خود دارای اندکی کشش می‌باشد در صورتی که حرف "ظاء" چنین خصوصیتی نداشته و بالعکس به محض ایجاد مخرج در مکان خود متوقف می‌شود.   تمرین: ضَـالِّین - غَیر المَغـضُـوب - اَرضِـکُم - بَعْضُهُمْ عَلىَ‏ بَعْضٍ - وَ لَا یحَُضُّ -  یُوفِضُونَ  -  یُضِلُّواْ - اَضـْعَفُ ـ یَضْرِبْنَ ـ رِضْوانٌ ـ فَضْلُ ـ مُضْغَةَ ـ مُضْعِفُونَ ـ ضَلَّ ـ وَضَعَها ـ ضَرَبَ ـ ضاحِکَةٌ ـ لَضـآلُّونَ ـ ضـامـِرٍ ـ نـَضـِجـَتْ ـ فـِى الاَْرْضِ ـ ضـِعافاً ـ ضیزى ـ رَضیتُ ـ مُعْرِضینَ ـ ضُرِبَتْ ـ اُغـْضـُضْ ـ عـَرْضـُهـا ـ مـَخْضُودٍ ـ رَضُوا ـ یَنْفَضُّوا ـ نَضّاخَتانِ ـ فِضَّةٌ ـ یَحُضُّ ـ یَغُضُّوا ـ یَعَضُّ  آیات زیر را با دقت تلاوت کنید: 1) صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ / آیه 7 سوره حمد 2) إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ... / آیه 17 سوره تغابن 3) وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاء وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ / آیه 21 سوره حدید