بخل
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
جلسه بیست و پنجم
وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ﴿۱۸۰﴾ - سوره مبارکه آل عمران
ترجمه: و کسانى که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا کرده بخل مىورزند هرگز تصور نکنند که آن [بخل] براى آنان خوب است بلکه برایشان بد است به زودى آنچه که به آن بخل ورزیدهاند روز قیامت طوق گردنشان مىشود میراث آسمانها و زمین از آن خداست و خدا به آنچه مىکنید آگاه است.
سلام علیکم
معانی لغات:
وَلاَ یَحْسَبَنَّ: و گمان نکنند
الَّذِینَ: کسانی که
یَبْخَلُونَ: بخل می ورزند
بِمَا: به آنچه
آتَاهُمُ اللّهُ: داده است به آنها خدا
مِن فَضْلِهِ: از فضل خود(خدا)
هُوَ خَیْرًا لَّهُمْ: این(بخل) خوب است برایشان
بَلْ: بلکه
هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ: این(بخل) بد است برایشان
سَیُطَوَّقُونَ: زنجیر گردنشان خواهد شد
مَا بَخِلُواْ: آنچه که بخل ورزیده اند
بِهِ: در آن
یَوْمَ الْقِیَامَةِ: روز قیامت
وَلِلّهِ: و برای خداست
مِیرَاثُ: میراث
السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ آسمانها و زمین
وَاللّهُ: و خدا
بِمَا تَعْمَلُونَ: به آنچه انجام می دهید
خَبِیرٌ: آگاه است
- حالت افرادی که بخل می ورزند مانند حالت مهلت دادن به کفار است که سودی برایشان ندارد ،بلکه به ضررآنان است، پس بخل در مال و عدم انفاق آن کفر بوده، و لذا نفعی به حال آنان ندارد، بلکه در قیامت باعث حسرت آنان خواهد شد(سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ).
-در این آیه از مال ، تعبیر به (بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ) شده که مفهوم آن این است مالک حقیقى ، اموال و منابع در آمد، خدا است ، و آنچه به هر کس داده شده از فضل و کرم او است ، بنابراین جاى این نیست که کسى از انفاق در راه مالک حقیقى ، بخل بورزد. (تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه)
- در تفسیر این جمله "سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ" دیدگاهها متفاوت است:
١) گروهى از مفسّران گفتهاند، مقصود این است که ثروتهایى که در بخشش و انفاق شایسته آن بخل ورزیده اند، در روز رستاخیز بسان حلقه و طوقى بر گردن آنان افکنده خواهد شد.
٢) از امام محمد باقر(ع) نقل کرده اند که آیه شریفه، هشدار به کسانى است که از زکات و پرداخت حقوق مالى سرباز مى زنند.
از پیامبر گرامى نیز روایت کرده اند که فرمود: «هیچیک از شما مردم، از پرداخت زکات سرباز نمى زند، جز اینکه خداوند در روز قیامت مارى بر گردن او خواهد افکند». و آنگاه به تلاوت این آیه پرداختند.
همچنین از آن حضرت آورده اند که: «هیچکس نیست که بستگانش از نعمتهایى که خدا به او ارزانى داشته است، چیزى از وى بخواهد و او بخل ورزد، جز اینکه به خواست خدا در روز رستاخیز مارى سهمگین از دوزخ سر برآورده و برگردن او خواهد پیچد»، و آنگاه به تلاوت همین آیه پرداختند.
٣) پاره اى معتقدند منظور این است که خداوند در روز رستاخیز، حلقهاى از آتش برگردن آنان خواهد افکند.
٤) و پاره اى دیگر برآنند که «پروردگار در روز قیامت، آنان را وامى دارد تا ثروتى را که در آن بخل مى ورزیدند؛ بیاورند»
٥) به باور بعضى از مفسّران، این آیه شریفه، همانند آیه ٣٥ سوره توبه است که در آن، به زراندوزان و زرپرستان هشدار داده مى شود:
یَوْمَ یُحْمَى عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَـذَا مَا کَنَزْتُمْ لأَنفُسِکُمْ فَذُوقُواْ مَا کُنتُمْ تَکْنِزُونَ (آیه ٣٥ سوره توبه)
ترجمه: روزى که آن [گنجینه] ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه براى خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را مى اندوختید بچشید. (٣٥)
٦)و به باور برخى دیگر: و زر و بال این ثروتها، در روز رستاخیر، دامنگیر همان عناصر بخیل مى شود؛ درست بسان این آیه شریفه که مى فرماید:
وَ کُلّ اِنْسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فى عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَالْقِیامَةِ کِتابَاً یَلْقاهُ مَنْشُورَاً (آیه ١٣ سوره اسراء)
ترجمه: و کارنامه هر انسانى را به گردن او بسته ایم؛ و روز قیامت، براى او نامه اى که آن را گشوده مى نگرد، بیرون خواهیم آورد.(١٣)
٧)ابن عباس در ذیل این آیه مى گوید: «کسانى که در بیان صفات و ویژگیهاى پیامبر اسلام که در تورات آمده است، بخل مى ورزند و این حقیقت بزرگ را پوشیده مى دارند، بشدّت کیفر خواهند شد».
یادآور مى شود که درمیان دیدگاههاى چندگانه اى که آمد، نظر نخست با سبک و سیاق آیه مناسبتر مى نماید. (تفسیر مجمع البیان ذیل آیه شریفه)
به هرحال اموالى که حقوق واجب آن ، پرداخت نشده ، و اجتماع ، از آن بهره اى نگرفته است و تنها در مسیر هوسهاى فردى و گاهى مصارف جنون آمیز به کار گرفته شده و یا بى دلیل روى هم انباشته گردیده و هیچ کس از آن استفاده نکرده ، همانند سایر اعمال زشت انسان ، در روز رستاخیز طبق قانون "تجسم اعمال" تجسم مى یابد و به صورت وسیله عذاب دردناکى در خواهد آمد. (تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه)
- نعمت ها و مواهبى که پروردگار در اختیار انسان ها گذاشته، در بسیارى از موارد، بیش از نیاز آنهاست، به گونه اى که مى توانند دیگران را نیز در آن سهیم کنند، بدون آن که زیانى به زندگى خودشان برسد، ولى گروهى به خاطر صفت رذیله "بخل" از این کار امتناع ورزیده و هیچ کس را در این مواهب خدادادى سهیم نمى کنند. گاه نیز با نمایش ثروت و قدرت به محرومان، نمک بر جراحات قلبشان پاشیده و گویى از این کار زشت و غیر انسانى خویش لذّت هم مى برند.
گاه این صفت با "انحصارطلبى" و "خودبرتربینى" و "حرص و آز" نیز آمیخته شده و زشتى آن را چند برابر مى کند.
اگر نگاهى به جهان آفرینش بیندازیم، همه جا سخاوت و انفاق و بذل و بخشش را مشاهده مى کنیم. خورشید دائم مى سوزد و بخشى از وجودش را تبدیل به نور و حرارت مى کند و آن را به تمام منظومه شمسى مى رساند و با نور و گرماى خود به همه مخلوقات، زندگى مى بخشد.
زمین با انواع مواهبى که در دل دارد، از مواد غذایى گرفته تا معادن گران بها و آب هاى زیرزمینى، همه را رایگان در اختیار بشر نهاده و سخاوتمندانه انسان را یارى مى دهد. سایر موجودات جهان نیز هر کدام دست هاى سخاوتمند خود را سوى انسان ها گشوده اند تا سخاوت خویش را نشان دهند.
علاوه بر عالم کبیر در عالم صغیر، یعنى، وجود یک انسان نیز همین مسئله حکم فرماست. قلب، دستگاه تنفس، معده، چشم، گوش، دست و پا هیچ کدام تنها براى خودشان کار نمى کنند و هرگز در خدمت به سایر اجزاء بدن، "بخل" نمى ورزند، بلکه آنچه را که دارند سخاوتمندانه در میان خود و تمام سلولهاى بدن تقسیم مى کنند.
در جهانى که همه جا "سخاوت" حکم فرماست، آیا جایى براى انسان بخیل وجود دارد؟ آیا ناهماهنگى با عالم هستى او را به فساد و مرگ نمى کشاند؟
روى این اصل، نکوهش "بخل" و مدح و ستایش "سخاوت" به طور گسترده در آیات و روایات اسلامى به چشم مى خورد که در آنها "جود و سخاء" به عنوان یکى از بارزترین صفات فعلى الهى و یکى از ویژگى هاى پیشوایان معصوم(علیهم السلام) معرفى شده است.
و ریشه اصلى این رذیله اخلاقى، مانند بسیارى از رذایل دیگر، ضعف مبانى ایمان و "معرفة الله" است. کسى که خداوند را بر همه چیز قادر مى داند و معتقد است که ریشه تمام خیرات و برکات، ذات پاک حق تعالى است، باید به طور قطع به وعده هاى الهى در مورد آثار مادى و معنوى "انفاق" در راه خدا اعتقاد داشته باشد که با این اعتقاد، امکان ندارد گرفتار این خوى زشت گردد.
-مشتقات بخل در قرآن کریم ١٢ بار به کار رفته است، ولى در آیات دیگرى نیز واژه ها و تعبیراتى مانند: شُحّ (آیه ٩ سوره حشر)، امساک (آیه ١٠٠ سوره اسراء)، قَتْرْ (آیه ١٠٠ سوره اسراء)، ضَنّ (آیه ٢٤ سوره تکویر)، هَلْع (آیه ١٩ سوره معارج)، بسته بودن دست به گردن (آیه ٢٩ سوره اسراء) و منع خیر(آیه ٢٥ سوره ق) به کار رفته که به موضوع بخل اشاره داشته یا با آن در‌ارتباط است.
در اینجا به چند نمونه از این آیات اشاره می کنیم:
١) اَلَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُروُنَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ یَکْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اَعْتَدْنَا لِلْکَافِرینَ عَذاباً مُهِینَاً (آیه ٣٧ سوره نساء)
ترجمه: کسانى (که) بخل مى ورزند و مردم را به بخل دعوت مى کنند و آنچه را که خداوند از فضل (و رحمت) خود به آنها داده کتمان مى نمایند( این عمل، در حقیقت از کفرشان سرچشمه گرفته) و ما براى کافران عذاب خوارکننده اى آماده کرده ایم. (٣٧)
در این آیه، خداوند بخیلانى را که نه تنها خود بخیلند، بلکه دیگران را نیز به بخل دعوت مى کنند، مورد نکوهش قرار داده است؛ زیرا آنها به عنوان مصداق روشنى از "مختال فخور" (متکبر فخر فروش) معرفى گردیده اند و در چندین آیه از قرآن مجید تصریح شده است که خداوند "مختال فخور" را دوست ندارد.
٢) وَ اَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى (٨) وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنى (٩) فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى (١٠) (سوره لیل)
ترجمه: و امّا کسى که بخل ورزد و (از این راه) بى نیازى طلبد (٨) و پاداش نیک الهى را انکار کند (٩) پس به زودى او را در مسیر دشوارى قرار مى دهیم.(١٠)
در این آیات اشاره میکند که بخل سبب بى نیازى و ثروت نمى شود بلکه پیمودن این راه، کار را در دنیا و آخرت بر انسان مشکل مى کند (توجّه داشته باشید که واژه «العسرى» در آیه مطلق است و هرگونه مشکلى را در دنیا و آخرت شامل مى شود). ثانیاً، به فرض که از این راه ثروت عظیمى بیاندوزد و آن را در آخرت با خود ببرد، در آن هنگام که در جهنم سقوط مى کند، چه سودى به حال او خواهد داشت.
٣) هَا أنْتُم هَؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فی سَبِیلِ اللّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَاِنَّمَا یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللّهُ الغَنِىُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ وَ اِنْ تَتَوَلَّوا یَسْتَبْدِل قَوْماً غَیْرَکُم ثُمَّ لایَکُونُوا أَمْثَالَکُم (آیه ٣٨ سوره محمد(ص))
ترجمه: آرى! شما همان گروهى هستید که براى انفاق در راه خدا دعوت مى شوید، بعضى از شما (بخل) مى ورزید و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است و خداوند بى نیاز است و شما همه نیازمندید و هرگاه سرپیچى کنید، خداوند گروه دیگرى را جاى شما مى آورد، پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندان در راه خدا انفاق مى کنند.) (٣٨)
در انتهاى آیه، افراد بخیل را تهدید مى کند که: «هر گاه از دستورهاى خداوند (درباره انفاق فى سبیل اللّه) سرپیچى کنید، خداوند گروه دیگرى را به جاى شما مى آورد که مانند شما نباشند. به این ترتیب بخیلان تهدید به نابودى گردیده اند و این شدیدترین تهدیدى است که درباره بخیلان شده است.
٤)وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاُولئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آیه ١٦ سوره تغابن)
ترجمه: و کسانى که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند، رستگارانند (١٦)
-" شح " عبارت است از بخل توام با طمع و حرص. بخل یعنی امساک، در مقابل جود که بخشندگی است. قرآن شح را برای انسان به منزله یک دشمن تلقی کرده است.
٥)وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاُولئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آیه ٩ سوره حشر)
ترجمه: و کسانى که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند، رستگارانند (٩)
٦)فَلَمَّا آتَاهُم مِّن فَضْلِهِ بَخِلُواْ بِهِ وَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ (آیه ٧٦ سوره توبه)
ترجمه: پس چون از فضل خویش به آنان بخشید بدان بخل ورزیدند و به حال اعراض روى برتافتند (۷۶)
-قال رسول الله (ص): طَعامُ السَّخىِّ دَواءٌ وَ طَعامُ الشَّحیحِ داءٌ.(نهج الفصاحه ص ٥٥٦ ، ح ١٩٠٠)
ترجمه: رسول خدا(ص) فرمودند: غذاى سخاوتمند، داروست و غذاى بخیل، درد.
-قال باقر (ع): و ما مِنْ عَبْدٍ یَبْخَلُ بِنَفَقَةٍ یُنْفِقُها فیما یُرْضِى اللّهَ اِلاَّ ابْتُلىَ بِاَنْ یُنْفِقَ اَضْعافَها فیما اَسْخَطَ اللّهَ؛.(تحف العقول ص ٢٩٣)
ترجمه: امام باقر (ع): هر کس از خرج کردن مالى در راه خداپسندانه بخل ورزد، چند برابر آن را در راه غیر خداپسندانه هزینه خواهد کرد.
نکات: (تفسیر نور ذیل آیه شریفه)
- سرچشمه ى بخل، ناآگاهى و تحلیل غلط از خیر و شرّ است. «وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ... خَیْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ»
-در قیامت، برخى جمادات نیز محشور مى شوند. «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ»
- معاد، جسمانى است. «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ»
-اسیر مال شدن در دنیا، موجب اسارت در آخرت است. «سَیُطَوَّقُونَ»
-خداوند هم صاحب میراث ماندگار دنیاست و هم نیازمند انفاق ما نیست. پس دستور انفاق، براى سعادت خود ماست. «وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ»
- وارث واقعى همه چیز و همه کس خداست. ما با دست خالى آمدهایم و با دست خالى مى رویم، پس بخل چرا؟ «وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ»
سخن آخر: خداوند در آیه ٩٢ سوره آل عمران می فرمایند:
لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ (آیه ٩٢ سوره آل عمران)
ترجمه: هرگز به نیکوکارى نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و از هر چه انفاق کنید قطعا خدا بدان داناست (۹۲)
این انفاق داشتن و دوری کردن از بخل را میتوان در جنبه های مختلف زندگی انسان در نظر گرفت. مال انسان، علم و دانش و تخصصی که انسان دارد و انتشار آن در بین مردم، محبت و مهربانی و نیکی کردن، وقت گذاشتن برای دیگران و... همه از جنبه های مختلف انفاق کردن است و کوتاهی در هر کدام از اینها موجب پشیمانی انسان در سرای آخرت خواهد شد.
تکلیف امروز دوستان عزیزم: حفظ آیه به همراه ترجمه و کاربرد
التماس دعا
