سوء ظن و تجسس

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

جلسه بیست و دوم

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا...﴿۱۲﴾ - سوره مبارکه حجرات

ترجمه: اى کسانى که ایمان آورده‏اید از بسیارى از گمانها بپرهیزید که پاره‏اى از گمانها گناه است و جاسوسى مکنید....

سلام علیکم

معانی لغات:

یَا أَیُّهَا: ای

الَّذِینَ آمَنُوا: کسانی که ایمان آورده اید

اجْتَنِبُوا: اجتناب کنید، بپرهیزید

کَثِیرًا: (از)بسیاری

مِّنَ الظَّنِّ: از گمان ها

إِنَّ: همانا

بَعْضَ: بعضی

الظَّنِّ: گمان ها

إِثْمٌ: گناه(است)، معصیت

وَلَا تَجَسَّسُوا: و تجسس نکنید

- بچه ها آیه ی ١٢ سوره حجرات آیه ی مورد بحث امروز(سوء ظن و تجسس) و جلسه آینده (غیبت) هست که با سه موضوع به دو بخش تقسیم کردمش.

- شان نزول کل آیه: دو نفر از اصحاب رسول الله(ص)، از رفیقشان "سلمان"، غیبت کردند، زیرا او را خدمت پیامبر(ص) فرستاده بودند تا غذایى براى آنها بیاورد، پیامبر(ص)، سلمان را سراغ "اسامة بن زید" که مسئول "بیت المال" بود فرستاد، "اسامه" گفت: الان چیزى ندارم، آن دو نفر از "اسامه" غیبت کردند و گفتند: او بخل ورزیده و در باره "سلمان" گفتند: اگر او را به سراغ چاه سمیحه(چاه پر آبى بود) بفرستیم، آب آن فروکش خواهد کرد! سپس خودشان به راه افتادند تا نزد "اسامه" بیایند، و درباره موضوع کار خود تجسس کنند. پیامبر(ص) فرمود: من آثار خوردن گوشت در دهان شما مى‏بینم، عرض کردند: اى رسول خدا ما امروز مطلقا گوشت نخورده‏ایم! فرمود: آرى گوشت "سلمان" و "اسامه" را مى‏خوردید. این آیه نازل شد و مسلمانان را از غیبت نهى کرد!

(تفسیر نمونه ذیل شان نزول آیه شریفه)

-"تجسس" و "تحسس" هر دو به معنى جستجوگرى است ولى اولى معمولا در امور نامطلوب مى آید، و دومى غالبا در امر خیر، چنانکه حضرت یعقوب (ع) به فرزندانش دستور مى دهد: 

یٰا بَنِىَّ اذْهَبوُا فَتَحَسَّسوُا مِنْ یوُسُفَ وَ اَخیهِ (آیه ٨٧ سوره یوسف (ع))

ترجمه: اى فرزندان من ! بروید و از (گمشده من ) یوسف و برادرش جستجو کنید (٨٧)

(تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه)

- در قرآن، به حسن ظن سفارش شده و از گمان بد نسبت به دیگران نهى گردیده است. در سوره ‏ى نور مى‏ خوانیم: 

لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیْرًا (آیه ١٢ سوره نور)

ترجمه: چرا هنگامى که آن (تهمت‏) را شنیدید، مردان و زنان مؤمن نسبت به خودشان گمان نیک نبردند و نگفتند: این تهمتى آشکار است (١٢)

- سوء ظن اقسامى دارد که بعضى پسندیده و برخى ناپسند است: 

١- سوء ظن به خدا، چنانکه در حدیث مى‏ خوانیم: کسى که از ترس خرج و مخارج زندگى ازدواج نمى‏ کند، در حقیقت به خدا سوء ظن دارد؛ گویا خیال مى‏ کند اگر تنها باشد خدا قادر است رزق او را بدهد، ولى اگر همسر داشته باشد، خدا قدرت ندارد! این سوء ظن، مورد نهى است.

٢- سوء ظن به مردم، که در این آیه از آن نهى شده است.

٣- سوء ظن به خود، که مورد ستایش است. زیرا انسان نباید به خود حسن ظن داشته باشد و همه کارهاى خود را بى‏ عیب بپندارد. 

حضرت على‏(ع) در برشمردن صفات متّقین در خطبه همّام مى‏ فرمایند: یکى از کمالات افراد باتقوا آن است که نسبت به خودشان سوء ظن دارند. افرادى که نور ایمانشان کم است، جز گناهان بزرگ چیزى به نظرشان نمى‏ آید و لذا گاهى مى‏ گویند: ما که کسى را نکشته‏ ایم! از دیوار خانه ‏اى بالا نرفته ‏ایم! و گناه را تنها این قبیل کارها مى‏ پندارند، امّا اگر نور ایمان زیاد باشد، تمام لغزش‏ هاى ریز خود را نیز مى‏ بیند و به درگاه خدا ناله و استغفار مى‏ کند. 

اگر کسى نسبت به خود خوش ‏بین شد، هرگز ترقّى نمى ‏کند. او مثل کسى است که دائماً به پشت سر خود و به راههاى طى شده نگاه مى‏ کند و به آن مغرور مى‏ شود، ولى اگر به جلو نگاه کند و راههاى نرفته را ببیند، خواهد دانست که نرفته‏ ها چند برابر راههاى رفته است!

توجه به این نکته لازم است که معناى حسن‏ ظن، سادگى، زودباورى، سطحى‏ نگرى و غفلت از توطئه‏ ها و شیطنت‏ ها نیست. اُمّت اسلامى هرگز نباید به خاطر حسن ظن ‏هاى نابجا، دچار غفلت شده ودر دام صیادان قرار گیرد.

(تفسیر نور ذیل آیه شریفه)

-علامه طباطبایی (ره) در این باره می نویسد : 

مراد به اجتناب از ظن ، اجتناب از خود ظن نیست ، چون ظن خود نوعی ادراک نفسانی است ، و در دل باز است ؛ ناگهان ظنی در آن وارد می شود و آدمی نمی تواند برای نفس و دل خود دری بسازد تا از ورود ظن جلوگیری کند ، پس نهی کردن از خود ظن صحیح نیست ، بلکه مگر آنکه از پاره ای مقدمات اختیاری آن نهی کنند . پس منظور از آیه مورد بحث نهی از پذیرفتن ظن بد است ، می خواهد بفرماید : اگر درباره ی کسی ظن بدی به دلت وارد شد آن را نپذیر و ترتیب اثر به آن مده . (تفسیر المیزان دیل آیه شریفه)

- مراد از "کثیرا من الظن" در آیه مذکور چیست ؟

در بیان مراد از عبارت مذکور دو مطلب مطرح است : 

الف ) منظور آن است که سوء ظن فی نفسه در بین انسانها زیاد پدید می آید ، نه اینکه در مقایسه با سایر افراد ظن. یعنی هر چند ظن های سوء ، جزئی از ظنهاست که برخی نیک و برخی مباح و برخی بد هستند ، اما این نوع ظن خود به خود زیاد وجود دارد . 

ب ) مراد اجتناب از بسیاری از گمان هاست چه نیک و چه بد . یعنی اینکه از خیلی گمان ها چه آنها که می دانید گناه است و چه آنها که نمی دانید گناه است ، دوری کنید مبادا که به ظن هایی که گناه است دچار شوید . 

در این صورت امر به اجتناب از « کثیرا من الظن » امری احتیاطی خواهید خواهد بود .

(تفسیر المیزان ذیل آیه شریفه)

- انواع ظن: آیه شریفه متضمن نهی از بسیاری از ظنها و گمانها بود و بیان شد که مراد از این ظنها در آیه مذکور همان گمانهای بد است و در شرع مقدس اسلام ظن های خوب نه تنها مذموم بلکه ممدوح نیز هستند . به همین مناسبت لازم است مطالبی درباره ی انواع گمانها آورده شود . 

دو دیدگاه درباره انواع ظن ها آورده می شود : 

١) دیدگاه اول : ( انواع ظن از نظر علامه آلوسی ) 

الف ) ظن نیک : مانند حسن ظن به خداوند ، همانگونه که در حدیث امده است "حسن ظن از ایمان است". 

ب ) ظن حرام : مانند ظن در مورد وجود خدا ، ذات و صفات و کمالات لایق او و در مورد پیامبری پیامبران ، مثلا اگر کسی بگوید به تمامی پیامبران ایمان آورده ام ولی نمی دانم حضرت آدم پیامبر بود یا نه ( اگر از روی قطع و جزم بگوید ) کافر شده است . 

و از انواع ظن حرام، سوء ظن به ایمان آورندگان به رسول خدا (ص) و وارثان اکمل اوست که همان علما به خداوند تعالایند در قرآن مجید ، خداوند متعال فرموده است : 

وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْمًا بوُرًا (آیه ٢ سوره فتح)

ترجمه: و بداندیشی کردید و قومی ورشکته شدید (٢)

ج ) ظن مباح : مانند ظن و گمان در امور زندگی و مهمات معاش ، و در این صورت بدگمانی موجب سلامت و انتظام امور مهم است و آن را از قبیل حزم شمرده اند ، چنانچه گفته اند : 

نکره بودن « کثیرا» برای آن است که انسان در هر ظنی احتیاط کند و درنگ پیشه نماید تا دریابد که آن ظن از کدام نوع است ( از ظن های نیک است یا بد ) 

ملامحسن فیض در این زمینه می گوید : 

« و ابهام الکثیر لیحتاط فی کل ظن و یتامل حتی انه من ای القبیل »(فیض کاشانی ، تفسیر الصافی و پیشین / ج ٥ ، ص ٥٣)

٢) دیدگاه دوم : ( انواع ظن با مقیاس قرار دادن مظنون ) 

الف) ظن به خداوند:

در دین مقدس اسلام همواره به انسان مومن توصیه می شود که نسبت به پروردگار خود حسن ظن داشته و به او امیدوار باشد و هیچگاه از رحمت خداوند مایوس نگردد . 

در مورد حسن ظن به خداوند روایات و احادیث فراوانی وجود دارد از جمله از امام باقر (ع) از قول رسول (ص) : روایت شده است که خداوند متعال می فرماید : 

لا یتکل العالمون لی علی اعمالهم التی یعملونها لثوابی فانهم لو اجتهدوا و اتعبوا انفسهم اعمارهم فی عبادتی کانوا مقصرین غیر بالغن فی عبادتهم کنه لثوابی فانهم لو اجتهدوا و اتعبوا انفسهم اعمارهم فی عبادت کانوا مقصرین غیر بالغین فی عبادتهم کنه عبادتی ... الی قوله : و لکنی برحمتی فلیثقوا و فضلی فلیرجوا و الی حسن الظن بی فلیطمانوا.

ترجمه: نبایستی عمل کنندگان برای من بر اعمالشان که برای رسیدن به پاداش من انجام می دهند ، تکیه و اعتماد کنند ، زیرا اگر به تمام توان تلاش نمایند و تمامی طول عمرشان ، خود را در عبادت من به مشقت بیاندازد ، 

باز هم مقصر و کوتاهی کننده بوده ودر عبادتشان به کنه عبادت من نمی رسند . 

( تا آنجا که می فرماید و لکن باید (تنها ) به رحمت من اطمینان داشته و به فضل من امیدوار بوده و به حسن ظن به من آرامش داشته باشند » . (الشیخ عبد علی بن جمعه العروسی الحویزی ، تفسیر نورالثقلین ، ج ٥ ـ قم مطبعه ی الحکمه ، ص ٩٠)

-در آیات قران نیز بر حسن ظن به خدا و امیدواری به رحمت الهی بسیار تاکید شده است . 

چنانچه درسوره ی زمر می فرماید : 

‫قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا‬ عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (آیه ٥٣ سوره زمر)

ترجمه: بگو ای بندگانم که زیاده بر خویشتن ستم روا داشته اید ، از رحمت الهی نومید مباشید ، چرا که خداوند همه گناهان را می بخشد ، که او آمرزگار مهربان است (٥٣)

ب ) ظن به بندگان خدا : 

انسان مومن باید نسبت به دیگران حسن ظن داشته در روابط خود با دیگران اصل را بر درستی و راستی افراد جامعه بگذارد تا در سایه ی آن بتواند در تعامل با ایشان ، هم فردی مفید بوده و هم از وجود ایشان منتفع گردد . 

حضرت علی (ع) در این رابطه می فرمایند : 

ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاتیک ما یغلبک منه و لا تظنن بکلمه خرجت من اخیک سوء و انت تجدلها فی الخیر محملا

ترجمه: اعمال برادرت را بر بهترین وجه ( ممکن ) حمل کن مگر آنکه حجت و دلیلی برای تو پیدا شود که راه توجیه را بر تو ببندد . و هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده است ، در صورتی که می توانی محمل نیکی برای آن بیابی گمان بد مبر » . (الشیخ علی الحویزی ، پیشین / ٩٠ و سید محمدرضا مهدوی کنی ، پیشین ، ص ١٦٩)

-علامه مجلسی (ره) در شرح این کلام مولا علی (ع) می نویسد : 

« مقصود این است که آنچه از گفتار یا کردار از برادرت صادر می گردد را بر بهترین آنچه احتمال آن می رود حمل نمایی و اگر چه ( احتمال صحت ) مرجوح و ضعیف باشد ، و نبایستی تجسس کنی ، تا وقتی که امری از او به تو برسد که تاویل و توجیه آن ( به نیکی و خوبی ) برای تو ممکن نباشد ، و اینکه به خاطر آن است که ظن و گمان چه بسا که به خطا رود ، و از تجسس کردن نیز نهی شده است » . (سید محمد رضا مهدوی کنی / پیشین ص ١٦٩ ـ به نقل از محمد باقر مجلسی ، مراه العقول )

-رسول اکرم (ص) فرمود : گمان خود را نسبت به برادران دینی خوب کنید که بدین وسیله به صفا و طهارت طبع می رسید » (سید محمد رضا مهدوی کنی / پیشین ص ١٧٠ ـ به نقل از محمد باقر مجلسی ، مراه العقول )

-امام جعفر صادق (ع) از پدر بزرگوارشان نقل کرده است ایشان فرموده اند : 

ایکم و الظن فان الظن اکذب الکذب و کونوا اخواثا فی الله کما امرکم الله 

ترجمه: شما از ظن و گمان ( بد ) بر حذر می دارم زیرا که ظن دروغ ترین دروغهاست و با یکدیگر در ( راه ) خدا برادر باشید همانگونه که خداوند شما را امر نموده است » . (محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج ٧٥ / ص ٢٥٢)

نکات: (تفسیر نور ذیل آیه شریفه)

- ایمان، تعهّدآور است و هر کس ایمان دارد باید از یک‏ سرى اعمال دورى نماید. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا...» (ایمان، با سوء ظن و تجسّس در کار مردم و غیبت آنان سازگار نیست.)

- براى دورى از گناهان حتمى، باید از گناهان احتمالى اجتناب کنیم (بنابراین از آنجایى که برخى گمان‏ ها گناه است، باید از بسیارى گمان ‏ها، دورى کنیم.). «اجْتَنِبُوا کَثِیرًا ... إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ »

سخن آخر: امروزه تاثیرات مثبت اندیشی در علم روان شناسی و پزشکی به اثبات رسیده است. مثبت اندیشی چیزی فراتر از اعتقاد کورکورانه است و قدرت آن بر زندگی انسانها بسیار زیاد و شگفت انگیز است. خوشبین ‌ها تقریباً در همه جنبه‌های زندگی بهتر از بدبین ها عمل می‌کنند و معمولا به موفقیتهای بیشتری نائل شده و از موفقیتهای اجتماعی لذت بیشتری می‌ برند. انسانهای خوشبین همچنین کمتر مستعد پذیرش افسردگی و بیماریهای جسمی هستند . شواهدی وجود دارد که خوشبینی ، سیستم دفاعی و حفاظتی بدن را تقویت می‌کند."این خوش بینی و مثبت اندیشی در همه جوانب زندگی انسان باید سایه بیفکند، ارتباط انسان با خودش ، با خدای خودش و با اطرافیانش همه باید با دید مثبت باشد و البته:

وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ (آیه ١٩ سوره لقمان)

ترجمه: در زندگی ات میانه رو باش (١٩)

 - تکلیف امروز دوستای عزیز:

حفظ آیه(تا جاییکه معنای لغوی اش را گفتم)، به همراه ترجمه و کاربرد.

التماس دعا